Kościół św. Barbary jest jednonawowy i powstał przez powiększenie kaplicy cmentarnej ufundowanej przez Mikołaja Wierzynka. Odzwierciedla nie tylko historię Krakowa, ale i różne style w architekturze i sztuce. Zbudowany pierwotnie w stylu gotyckim, obecnie w jego wnętrzu dominuje barok. W widoku zewnętrznym od zachodu i północy (od strony Placu Mariackiego) ukazuje ściany gotyckie, obrośnięte u dołu przybudówkami z różnych czasów, podobnie jak katedra wawelska.
Miejsce na Placu Mariackim, w którym narożnik kościoła św. Barbary z Ogrójcem zbliża się do fary Mariackiej, uchodzi za najbardziej malowniczy zakątek starego Krakowa.
W głównym ołtarzu znajduje się krucyfiks drewnian, otoczony drewnianymi barokowymi figurami. Krucyfiks pochodzi z lat 1410 – 1420. Barokowe figury Matki Boskiej ze św. Janem oraz św. Marii Magdaleny, połyskujące mnóstwem drobnych, złoconych fałd na szatach, wykonał ok 1721 roku pochodzący ze Szwabii brat jezuicki Dawid Heel (ok. 1671 – 1727).
Ponadto w ołtarzu głównym znajdują się obrazy: św. Barbary i Matki Boskiej z XVII wieku. Po obu stronach ołtarza wiszą cztery relikwiarze(po dwa barokowe i rokokow). Zawierają relikwie wczesnych męczenników rzymskich. Relikwie przywiózł z Rzymu w 1607 roku ks. Mikołaj Łęczycki SJ (1574 – 1653).
Obecne tabernakulum w ołtarzu sporządzono w roku 1917. tron do wystawienia Najświętszego Sakramentu w kształcie półkopuły na kolumienkach pochodzi z 1876 roku.
W końcu 1598 roku przed ołtarzem głównym ustawiono dwa wielkie, ponad trzyłokciowe świeczniki, odlane z brązu w Norymberdze. Do dziś stoją na tym samym miekscu i wygląają jak nowe.
Drewniana balustrada przed ołtarzem uchodzi za najwspanialszą barokową balustradę w Krakowie. Jej rzeźby wykonano w 1690 roku, zapewne według projektu ks. J. I. Delamarsa SJ. Rzeźby przedstawiają grube skręcone liście akantu, a śrud niech putta (postacie dziecięce), muszle i pęki kwiatów.
Witraże po obu stronach ołtarza głównego pochodzą z pierwszej połowy XX wieku i przedstawiają: Najświetsze Serce Pana Jezusa i Niepokalane Serce Najświetszej Maryi Panny.
Po prawej stronie ołtarza głównego stoi XVII wieczne lawabo. Ma kształt wieloboczny i jest wykonane w kamieniu, z płaskorzeźbą dekoracją z wieńców z liści dębowych i owoców, zakończone marmurowym gzymsem. Od 1981 roku spoczywa na nim doznający dużej czci ze strony wiernych obraz Pana Jezusa Miłosiernego.
Ołtarze boczne były zmieniane kilkakrotnie. Na miejscu gotyckiego ołtarza św. Krzyża istnieje od 1618 roku ołtarz św Stanisława Kostki SJ (po lewej stronie Piety). Obecny ołtarz pochodzi z 1767 roku. Główny obraz ołtarza przedstawia św. Ignacego Loyolę (wizja św. Ignacego z La Storta z 1537 roku). Powyżej widzimy obraz mniejszy przedstawiający św. Franciszka Borgiasza SJ. Poniżej stoi obraz św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Od 1897 roku za obrazem głównym , widnieje obraz św. Stanisława Kostki. prywieziony z Rzymu ok 1600 roku jest kopią (ze zmienionym tłem) najstarszego obrazu św. Stanisława, który znajduje się w kościele nowicjatu rzymskiego św. Andrzeja na Kwirynale.
Stojący obok ambony ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusapochodzi sprzed 1767 roku. W ołtarzu tym znajduje się obraz Najświętszego Serca Jezusa, zasłonięty obrazem św. Franciszka Ksawerego SJ. Nad nim widnieje obraz obraz św. Alojzego Gonzagi SJ. poniżej stoi obraz św. Zyty – patronki stowarzyszenia istniejącego kiedyś przy kościele św. Barbary.
Ołtarz Opatrzności pocodzi z XVIII wieku. Widzimy w nim obraz Opatrzności Bożej ukazującej Pana Jezusa rozmnażającego chleb. Kościół otrzymał ten obraz od Kongregacji Kupieckiej w 1808 roku.Przez jakiś czas w oLtarzu znajdował się obraz Matki Boskiej Jurowickiej, a od roku 1916 jest obraz św. męczennika Andrzeja Boboli SJ (1591 – 1657). Na ołtarzu stoi obraz karmelitanki – św Teresy od Dzieciątka Jezus (1873 – 1897).
We wnęce dawnego bocznego wejścia naprzeciw ambony znajduje się wykonana ok. roku 1420 gotycka rzeźba Matki Boskiej Bolesnej(Pietà). Rzeźba odznacza się wysokim poziomem artystycznym. Jej wykonanie przypisywane jest nieznanemu z imienia Mistrzowi Pieknych Madonn (toruńskiej i wrocławskiej). Od 1677 roku Pieta stała na bocnzym ołtarzu, potem na głównym, a od 1726 roku w kaplicy Matki Boskiej Bolesnej. W 1942 roku została zabrana przez Niemców na Wawel z okazji jakiejś wystawy. Do świątyni powróciła 4 VI 1945 roku, a w 1978 urzoądzono dla niej małą kapliczkę we wnęce dawnego wejścia bocznego naprzeciw ambony. W marcu 1969 roku prezentowano rzeźbę w Paryżu na wystawie: Tysiąc lat sztuki w Polsce, w listopadzie tegoż roku w Londynie.
Jezuici zastali kościół św. Barbary z organami. Chór organowy istniał tutaj od początku XVI wieku, o czym świadczy przybudówka z późnogotyckim portalem, zawierająca schody na chór. Organy w zakonie jezuickim były początkowo zabronione. Dopiero w 1608 roku pozwolił je wprowadzić do kościołów generał Klaudiusz Akwawiwa SJ (1543 – 1615), który wyraził także zgodę na używanie instrumentów dętych. Od 1655 roku istniała przy kościele orkiestra złożona z 12 osób i finansowanaprzez Arcybractwo Miłosierdzia. W 1913 roku drewnianą konstrukcję dawnego chóru zastąpiono betonową, pozostawiając tylko barokowa ścianę przednią. W 1917 roku w miejsce drewnianych kolumn dano kolumny marmurowe. Organy zmieniały się kilkakrotnie. Obecne zostały sprowadzone w roku 1894 z firmy Rigera ze Śląska cieszyńskiego.
Sklepienie kościoła jest bogato ozdobione polichromią i stiukowymi rzeźbami. Malowidła na sklepieniu wykonał w 1765 roku malarz, pochodzący z Czech, Franciszek Ignacy Molitor (zm. 1794). Zastosował technikę suchego fresku na podmalówce i pobiale wapiennej. Później freski były częściowo przemalowane i uzupełniane farbami klejowymi i temperowymi, a w XX wieku trzykrotnie odnawiane. Sklepienie, podzielone gipsowymi ramami, dzieli się na szereg obrazów. Na sklepieniu apsydy aniołowie, prorocy, biskupi i monarchowie adorują Imię Jezus. W pierwszym przęśle Matka Boska i święci teologowie: Augustyn, Hieronim, Cyryl i Tomasz z Akwinu. W drugim św. Barbara i święte dziewice: Agata,Agnieszka i Apolonia. W trzecim św. Ignacy Loyola i postacie symbolizujące cztery kontynenty. W czwartym św. Franciszek Ksawery i sceny z jego życia. W piątym, nad organami, św. Franciszek Borgiasz oraz Dawid, św. Cecylia i tłumy aniołów grających na różnych instrumentach. Są to sceny figuralne bez krajobrazu w tle.
W lunetach sklepienia mieszczą się okna, z których tylko trzy są prawdziwe, a pozostałe siedem to imitacje z luster.
W 1645 roku prefekt kościoła ks. Jakub Kośniński SJ postarał się o duże obrazy na ściany boczne kościoła. Stojąc twarzą do ołtarza głównego widzimy od lewej strony:
- Pracę misyjną św. Franciszka Ksawerego SJ (1506 – 1552), misjonarza w Indiach portugalskich, Molukach i Japonii, od 1927 roku patrona Misji Katolickich;
- Powołanie do zakonu jezuitów św. Franciszka Borgiasza;
Od prawej:
- Świątobliwą Barbarę Lang (1567 – 1621);
- Męczeństwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej.
Obraz powołania do zakonu jezuitów św. Franciszka Borgiasza(1510 – 1572), księcia Gandii, od 1529 roku żonatego i ojca 8 dzieci, przedstawia wydarzenie z 1539 roku kiedy Franciszek odwoził ciało cesarzowej Izabeli do grobów królewskich. Przed pogrzebem otworzono trumnę w celu stwierdzenia tożsamości. Widok zeszpeconej, a niegdyś pięknej twarzy ukazał mu znikomość wartości doczesnych. Franciszek ukazany jest w stroju jezuickim, chociaż był wówczas wicekrólem Katalonii. Po smierci żony wstąpił do Towarzystwa Jezusowego (1546) i został trzecim generałem zakonu (1565 – 1572).
Obraz świątobliwej Barbary Lang, kalekiej córki wójta krakowskiego, słynącej nie tylko z wielkiej pobożności, ale również hojności i licznych darowizn na rzecz kościoła. Brak bliższych informacji o pochodzeniu tego obrazu. Nieznany jest również los zaginionego portertu z 1768 roku, namalowanego na desce.
Męczeństwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Według legendy aniołowie przenieśli jej ciało na górę Synaj (po prawej w głębi). W naszym kościele kiedyś przechowywano część jej relikwii (obecnie w kościele Reformatów).
Wiadomości o ambonie są skromne. Zapewne istniała w średniowieczu, później jezuici postawili nową w 1584 roku i ponownie w 1693 roku. Obecna ambona pochodzi z ok 1765 roku i posiada rzeźby personifikujące trzy cnoty Boskie: Wiarę, Nadzieję oraz Miłość; baldachim ambony jest zwieńczony figurą Mojżesza.
Kościół posiada osiem podziemnych krypt grobowych. W maju 1610 roku sklepiono pod głównym ołtarzem dużą kryptę, a po obu jej stronach – dwie mniejsze. Stanowiły miejsca pochówku jezuitów. Każda miała osobne wejście i otwór wentylacyjny w ścianie za ołtarzem. Czwartą kryptę wzniesiono pomiędzy schodami dwóch krypt. Dalsze cztery krypty zbudowano w 1633 roku pod środkową częścią kościoła. chowano w nich świeckich dobrodziejów kościoła i domu zkaonnego. W kryptach spoczywa w sumie około 139 jezuitów wśród nich m.in. Jakub Wujek, Mateusz Bembus) i wielu świeckich dobroczyńców kościoła oraz przyjaciół zakonu: m.in. pierwsza protektorka jezuitów krakowskich Zofia z Tarnowskich Mnichowska (zm. 1590), wojewodzianka krakowska Dorota Barzyna (zm. 1613), zmarła w opinii świętości Barbara Lang (zm. 1621), której obraz znajduje się w kościele. Jednym ze spowiedników Barbary Lang był ks. Marcin Laterna SJ, a ostatni jej spowiednik – ks. Adam Makowski SJ (ok 1575 – 1657) – napisał jej życiorys wydany w 1655 roku. W podziemiach kościoła spoczywa także ostatni z bożogrobowców ks. Piotr Pękalski.
po prawej stronie głównych drzwi wejściowych, pod chórem, przylega do ściany epitafium Władysława Ostrowskiego (1790 – 1869), podpułkownika artylerii konnej w armii napoleońskiej, marszałka sejmu powstańczego w latach 1830 – 1831. Epitafium zostało wystawione przez Tomasza Ostrowskiego z popiersiem zmarłego wykonanym przez Franciszka Kwileckiego w 1912 roku.
Ponadto w kościele znajdują się tablice ku czci:
- słynnego działacza młodzieżowego i społecznego, założyciela w 1906 roku Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej ks. Mieczysława Kuznowicza (1874 – 1945), wmurowana w 1976 roku w pzedsionku koscioła;
- tablica z 14 IX 1986 roku upamiętniająca stulecie powstania Konwiktu i Gimnazjum oo. Jezuitów w Chyrowie;
- tablica wspominająca opiekunów i profesorow Polskiego Gimnazjum i Liceum na Węgrzech z Zamaradi i Balatonboglàr w latach II wojny światowej 1939 – 1945 (wśród profesorów był m.in. znany historyk Bronisław Natoński SJ).
Dwie ostatnie tablice znajdują się po prawej stronie od głównych drzwi wejściowych pod chórem.
W zakrystii na uwagę zasługuje późnobarokowy ołtarz z drugiej połowy XVIII wieku z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, adorowanej przez dwóch świętych młodzianków jezuickich: św. Stanisława Kostkę (1550 – 1568) i Alojzego Gonzagę (1568 – 1591).
Przyjrzyjmy się teraz kościołowi św. Barbary od zewnątrz. Przy głównym wejściu do kościoła św. Barbary, po lewej stronie, przylega do ścianyOgrojec: kaplica, a w niej grupa kamiennych figur przedstawiających Chrystusa w Ogrojcu i trzech spiących apostołów. Figury spoczywają ponad mensą oltarzową. Ogrojec powstal pod koniec XV wieku i jest uważany za klejnot pięknej architektury gotyckiej, jedyny tego rodzaju w Polsce. Być może jego projektodawcą był Wit Stwosz, czy tez któryś z jego uczniów lub nasladowców. W 1488 roku mieszczanin Adam Szwarc uposażył ołtarz w Ogrojcu, a 24 V 1516 roku biskup Jan Konarski erygował altarię. Pod kaplicą znajduje się grobowiec rodzinny fundatora Ogrojca. W Ogrojcu odprawiano nabożeństwa za dusze zmarłych spoczywających na pobliskim cmentarzu Mariackim. W Wielki Czwartek procesję do Ogrojca urządzało Bractwo Męki Pańskiej istniejące przy kościele Franciszkanów. Pomiary Ogrojca i projekt odbudowy wykonał inż. Zygmunt Hendel. Wyniki swoich badań przedstawił na posiedzeniu Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności 5 V 1892 roku. Do północnej ściany kościoła przylegają dwie kaplice: Najwiętszego Imienia Jezus i św. Anny. Powstały one w czasach, kiedy na Placu Mariackim był jeszcze cmentarz. W 1605 roku dwaj kupcy krakowscy,]erzy Więckowicz i Marcin Raysik, rozpoczęli budowę kaplicy z grobowcem rodzinnym przy północnej ścianie kościoła. Ma ona wejście od zewnątrz i miała własny ołtarz, paramenty i osobnqą fundację. W latach 1608 – 1609 powstała kaplica grobowa Katarzyny Kotlickiej i Kaspara Pauliego. Pozostawała ona pod zarządem jezuitów, a fundatorom pozostawiono tylko sam grobowiec. Obie kaplice poświęcił biskup sufragan Paweł Dębski w maju 1609 roku, pierwszą pod wezwaniem Najświętszego Imienia Jezus i św. Jerzego, Marcina, Małgorzaty i Katarzyny, drugą zaś pod wezwaniem św. Anny. W roku 1731 przebudowano kaplicę św. Anny na kaplicę Matki Boskiej Bolesnej, w której spoczywała kamienna Pieta. Później przeniesiono do grobowca pod kaplicą Matki Boskiej Bolesnej trumienkę ze szczątkami Barbary Lang. Następna przebudowa kaplicy miała miejsce na poczqtku XX wieku. Nadbudowano kopułę oraz umieszczono nowy ołtarz, a w nim obraz Matki Boskiej Jurowickiej. W 1933 roku wejście do kaplicy zamknięto ozdobną kratą z brązu.
Na zewnętrznych ścianach kościoła, od strony Placu Mariackiego, widniejq nagrobki (epitafia):
- Anny z Guldensternów Pipanowej (zm. 1541), ufundowany przez męża Jerzego Pipana;
- Jerzego Pipana (1496-1566), rodem z Lublany (Słowenia), aptekarza, przysiężnika wyższego prawa na zamku krakowskim;
- Jana Horlemesa (zm. 1567), kupca krakowskiego rodem z Norymbergi;
- epitafium późnorenesansowe z drugiej poł. XVI wieku (została tylko piękna rama renesansowa);
- ks. jezuity Macieja Pstrokońskiego herbu Poraj (1713-1780), po kasacie zakonu jezuitów penitencjarza kościoła Mariackiego.
Przy wejściu do kościoła (po prawej stronie) znajdują się dwie proste tabliczki z napisami w języku polskim. Wyrażają one pokorną skruchę i prośby o modlitwę w intencji:
- Jakuba Rojewskiego, kasztelana wiślickiego (zm. 1703);
- Józefa Gherardiniego (zm. 1743), potomka kupieckiej rodziny przybyłej do Krakowa z Florencji w 1664 roku.
Z nowszych czasów pochodzi tablica na ścianie zachodniej ku czci jezuity Stefana Bratkowskiego (1853-1914), słynnego kaznodziei, wskrzesiciela kultu Najświętszej Eucharystii i czci św. Stanisława Kostki oraz odnowiciela Sodalicji Mariańskich w Polsce. Na zewnątrz kościoła (po stronie północnej) znajduje się tablica pamiątkowa ku czci Jakuba Wujka SJ wmurowana tutaj z okazji 350. rocznicy wydania przekładu Biblii. Wykonał ją rzeźbiarz Wiesław Łabędzki, a poświęcił kard. Adam Stefan Sapieha 22 XI 1949 roku.
Pierwsza wieżyczka na dachu kościoła (przypuszczalnie z trzema dzwonami) została wzniesiona w 1588 roku. W 1607 wymieniono jej spróchniałe części. W roku 1614 zbudowano wieżyczkę na nowo i pokryto ołowianą blachą. W latach 1762-1763 powstała całkowicie nowa wieżyczka, którą pokryto blachą miedzianą. Jej projektantem był prawdopodobnie pochodzący z Rzymu architekt Franciszek Placidi (zm. 1782).
