Kościół św. Barbary jest jednonawowy. Powstał przez powiększenie kaplicy cmentarnej ufundowanej przez Mikołaja Wierzynka. Odzwierciedla nie tylko historię Krakowa, ale też różne style w architekturze i sztuce. Zbudowany pierwotnie w stylu gotyckim, dziś we wnętrzu ma wyraźnie barokowy charakter. W widoku zewnętrznym od zachodu i północy (od strony Placu Mariackiego) ukazuje gotyckie ściany, u dołu obrośnięte przybudówkami z różnych czasów – podobnie jak katedra wawelska.
Miejsce na Placu Mariackim, w którym narożnik kościoła św. Barbary z Ogrojcem zbliża się do fary mariackiej, uchodzi za jeden z najbardziej malowniczych zakątków starego Krakowa.
W głównym ołtarzu znajduje się krucyfiks drewniany z lat 1410–1420, otoczony drewnianymi barokowymi figurami. Figury Matki Bożej ze św. Janem oraz św. Marii Magdaleny – połyskujące mnóstwem drobnych, złoconych fałd na szatach – wykonał ok. 1721 roku pochodzący ze Szwabii brat Dawid Heel SJ (ok. 1671–1727).
W ołtarzu głównym znajdują się także obrazy św. Barbary i Matki Bożej z XVII wieku. Po obu jego stronach wiszą cztery relikwiarze (po dwa barokowe i rokokowe), zawierające relikwie wczesnych męczenników rzymskich. Relikwie przywiózł z Rzymu w 1607 roku ks. Mikołaj Łęczycki SJ (1574–1653).
Obecne tabernakulum wykonano w 1917 roku. Tron do wystawienia Najświętszego Sakramentu, w kształcie półkopuły na kolumienkach, pochodzi z 1876 roku.
Pod koniec 1598 roku przed ołtarzem głównym ustawiono dwa wielkie, ponad trzyłokciowe świeczniki, odlane z brązu w Norymberdze. Do dziś stoją na tym samym miejscu i wyglądają jak nowe.
Drewniana balustrada przed ołtarzem uchodzi za najwspanialszą barokową balustradę w Krakowie. Jej rzeźby wykonano w 1690 roku, zapewne według projektu ks. Jana I. Delamarsa SJ. Przedstawiają grube, skręcone liście akantu, a wśród nich putta, muszle i pęki kwiatów.
Witraże po obu stronach ołtarza głównego pochodzą z pierwszej połowy XX wieku i przedstawiają Najświętsze Serce Pana Jezusa oraz Niepokalane Serce Najświętszej Maryi Panny.
Po prawej stronie ołtarza głównego stoi XVII-wieczne lawabo. Ma kształt wieloboczny i zostało wykonane z kamienia; zdobi je płaskorzeźbiona dekoracja z wieńców z liści dębowych i owoców, całość wieńczy marmurowy gzyms. Od 1981 roku spoczywa na nim doznający wielkiej czci obraz Pana Jezusa Miłosiernego.
Ołtarze boczne zmieniano kilkakrotnie. W miejscu gotyckiego ołtarza św. Krzyża istnieje od 1618 roku ołtarz św. Stanisława Kostki, jezuickiego nowicjusza (po lewej stronie Piety). Obecny ołtarz pochodzi z 1767 roku. Pierwszy główny obraz przedstawia św. Ignacego Loyolę, założyciela Zakonu, w czasie wizji w La Storta z 1537 roku. Powyżej znajduje się mniejszy obraz św. Franciszka Borgiasza, generała Zakonu, który przyjął św. Stanisława Kostkę, poniżej – obraz św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Od 1897 roku za obrazem głównym znajduję się w ukrytym mechanizmie obraz św. Stanisława Kostki, przywieziony z Rzymu ok. 1600 roku – jest to kopia (ze zmienionym tłem) najstarszego wizerunku świętego z kościoła nowicjatu św. Andrzeja na Kwirynale.
Stojący obok ambony ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa pochodzi sprzed 1767 roku. Znajduje się w nim obraz Najświętszego Serca Jezusa, zasłaniany obrazem św. Franciszka Ksawerego, misjonarza Wschodu. Nad nim widnieje obraz św. Alojzego Gonzagi, poniżej – obraz św. Zyty, patronki stowarzyszenia istniejącego niegdyś przy kościele św. Barbary.
Ołtarz Opatrzności pochodzi z XVIII wieku. Widzimy w nim obraz Opatrzności Bożej ukazującej Pana Jezusa rozmnażającego chleb. Kościół otrzymał ten obraz od Kongregacji Kupieckiej w 1808 roku. Przez pewien czas w ołtarzu znajdował się obraz Matki Bożej Jurowickiej, a od 1916 roku – obraz św. Andrzeja Boboli, jezuickiego męczennika (1591–1657). Na ołtarzu stoi także obecnie obraz karmelitanki – św. Teresy od Dzieciątka Jezus (1873–1897).
We wnęce dawnego bocznego wejścia, naprzeciw ambony, znajduje się gotycka rzeźba Matki Bożej Bolesnej (Pietà) z ok. 1420 roku. Rzeźba odznacza się wysokim poziomem artystycznym; jej wykonanie przypisywane jest nieznanemu z imienia Mistrzowi Pięknych Madonn (toruńskiej i wrocławskiej). Od 1677 roku Pieta stała na bocznym ołtarzu, potem na głównym, a od 1726 roku – w kaplicy Matki Bożej Bolesnej. W 1942 roku została zabrana przez Niemców na Wawel na potrzeby wystawy. Do świątyni powróciła 4 VI 1945 roku, a w 1978 roku urządzono dla niej małą kapliczkę we wnęce dawnego wejścia bocznego, naprzeciw ambony. W marcu 1969 roku prezentowano rzeźbę w Paryżu na wystawie „Tysiąc lat sztuki w Polsce”, w listopadzie tegoż roku – w Londynie.
Jezuici zastali w kościele św. Barbary już wykonane organy. Chór organowy istniał tu od początku XVI wieku, o czym świadczy przybudówka z późnogotyckim portalem, mieszcząca schody na chór. Organy w zakonie jezuickim były początkowo zabronione; dopiero w 1608 roku generał Klaudiusz Akwawiwa SJ (1543–1615) zezwolił na ich wprowadzenie do kościołów, a także na używanie instrumentów dętych. Od 1655 roku przy kościele działała orkiestra złożona z 12 osób, finansowana przez Arcybractwo Miłosierdzia. W 1913 roku drewnianą konstrukcję dawnego chóru zastąpiono betonową, pozostawiając jedynie barokową ścianę przednią. W 1917 roku drewniane kolumny wymieniono na marmurowe. Organy zmieniały się kilkakrotnie; obecne sprowadzono w 1894 roku z firmy Rieger ze Śląska Cieszyńskiego.
Sklepienie kościoła jest bogato ozdobione polichromią i stiukami. Malowidła wykonał w 1765 roku malarz pochodzenia czeskiego Franciszek Ignacy Molitor, stosując technikę suchego fresku na podmalówce i pobiale wapiennej. Później freski częściowo przemalowywano i uzupełniano farbami klejowymi i temperowymi; w XX wieku odnawiano je trzykrotnie. Sklepienie, podzielone gipsowymi ramami, tworzy cykl obrazów: na sklepieniu apsydy aniołowie, prorocy, biskupi i monarchowie adorują Imię Jezus; w pierwszym przęśle – Matka Boża i święci teologowie: Augustyn, Hieronim, Cyryl i Tomasz z Akwinu; w drugim – św. Barbara i święte dziewice: Agata, Agnieszka i Apolonia; w trzecim – św. Ignacy Loyola oraz postacie symbolizujące cztery kontynenty; w czwartym – św. Franciszek Ksawery i sceny z jego życia; w piątym, nad organami – św. Franciszek Borgiasz oraz Dawid, św. Cecylia i tłumy aniołów grających na różnych instrumentach. Są to sceny figuralne, bez krajobrazu w tle.
W lunetach sklepienia mieszczą się okna – tylko trzy są prawdziwe, pozostałe siedem to imitacje z luster.
W 1645 roku prefekt kościoła, ks. Jakub Kośniński SJ, postarał się o duże obrazy na ściany boczne świątyni. Stojąc twarzą do ołtarza głównego, widzimy po lewej stronie:
– „Praca misyjna św. Franciszka Ksawerego SJ (1506–1552)”, misjonarza w Indiach portugalskich, na Molukach i w Japonii, od 1927 roku patrona Misji Katolickich;
– „Powołanie do zakonu jezuitów św. Franciszka Borgiasza”.
Po prawej:
– „Świątobliwa Barbara Lang (1567–1621)”;
– „Męczeństwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej”.
Obraz „Powołanie do zakonu jezuitów św. Franciszka Borgiasza” (1510–1572), księcia Gandii, od 1529 roku żonatego i ojca ośmiorga dzieci, przedstawia wydarzenie z 1539 roku, kiedy Franciszek odwoził ciało cesarzowej Izabeli do grobów królewskich. Przed pogrzebem otworzono trumnę w celu stwierdzenia tożsamości; widok zeszpeconej, niegdyś pięknej twarzy uświadomił mu znikomość dóbr doczesnych. Na obrazie Franciszek ukazany jest w stroju jezuickim, choć wówczas był wicekrólem Katalonii. Po śmierci żony wstąpił do Towarzystwa Jezusowego (1546) i został trzecim generałem zakonu (1565–1572).
Obraz świątobliwej Barbary Lang – kalekiej córki wójta krakowskiego, słynącej nie tylko z wielkiej pobożności, lecz także z hojności i licznych darowizn na rzecz kościoła – ma nieustalone pochodzenie. Nieznany jest również los zaginionego portretu z 1768 roku, malowanego na desce.
„Męczeństwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej”: według legendy aniołowie przenieśli jej ciało na górę Synaj (po prawej w głębi). W naszym kościele niegdyś przechowywano część jej relikwii (obecnie w kościele Reformatów).
Wiadomości o ambonie są skromne. Zapewne istniała już w średniowieczu; później jezuici postawili nową w 1584 roku, a kolejną w 1693 roku. Obecna ambona pochodzi z ok. 1765 roku i posiada rzeźby personifikujące trzy cnoty Boskie: Wiarę, Nadzieję i Miłość; baldachim zwieńczony jest figurą Mojżesza.
Kościół ma osiem podziemnych krypt grobowych. W maju 1610 roku pod głównym ołtarzem sklepiono dużą kryptę, a po obu jej stronach – dwie mniejsze. Stanowiły miejsca pochówku jezuitów; każda miała osobne wejście i otwór wentylacyjny w ścianie za ołtarzem. Czwartą kryptę wzniesiono pomiędzy schodami prowadzącymi do dwóch pierwszych. Kolejne cztery krypty zbudowano w 1633 roku pod środkową częścią kościoła – chowano w nich świeckich dobrodziejów świątyni i domu zakonnego. W kryptach spoczywa w sumie około 139 jezuitów (m.in. ks. Jakub Wujek SJ, ks. Mateusz Bembus SJ) oraz wielu świeckich dobroczyńców i przyjaciół zakonu, m.in.: pierwsza protektorka jezuitów krakowskich Zofia z Tarnowskich Mnichowska (zm. 1590), wojewodzianka krakowska Dorota Barzyna (zm. 1613), zmarła w opinii świętości Barbara Lang (zm. 1621), której obraz znajduje się w kościele. Jednym ze spowiedników Barbary Lang był ks. Marcin Laterna SJ, a ostatni – ks. Adam Makowski SJ (ok. 1575–1657), autor jej życiorysu wydanego w 1655 roku. W podziemiach kościoła spoczywa także ostatni z bożogrobowców – ks. Piotr Pękalski.
Po prawej stronie głównych drzwi wejściowych, pod chórem, przylega do ściany epitafium Władysława Ostrowskiego (1790–1869), podpułkownika artylerii konnej w armii napoleońskiej, marszałka sejmu powstańczego w latach 1830–1831. Epitafium wystawiono z fundacji Tomasza Ostrowskiego; popiersie zmarłego wykonał Franciszek Kwilecki w 1912 roku.
W kościele znajdują się także tablice ku czci:
– ks. Mieczysława Kuznowicza SJ (1874–1945), słynnego działacza młodzieżowego i społecznego, założyciela w 1906 roku Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej – tablica wmurowana w 1976 roku w przedsionku kościoła;
– stulecia powstania Konwiktu i Gimnazjum oo. Jezuitów w Chyrowie – tablica z 14 IX 1986 roku;
– opiekunów i profesorów Polskiego Gimnazjum i Liceum na Węgrzech w Zamárdi i Balatonboglár w latach II wojny światowej (1939–1945), wśród których był m.in. znany historyk ks. Bronisław Natoński SJ.
Dwie ostatnie tablice znajdują się po prawej stronie od głównych drzwi wejściowych, pod chórem.
W zakrystii na uwagę zasługuje późnobarokowy ołtarz z drugiej połowy XVIII wieku, z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem, adorowanej przez dwóch świętych młodzianków jezuickich: św. Stanisława Kostkę (1550–1568) i św. Alojzego Gonzagę (1568–1591).
Przyjrzyjmy się teraz kościołowi św. Barbary z zewnątrz. Przy głównym wejściu, po lewej stronie, przylega do ściany Ogrojec – kaplica z grupą kamiennych figur przedstawiających Chrystusa w Ogrójcu i trzech śpiących apostołów. Figury spoczywają ponad mensą ołtarzową. Ogrojec powstał pod koniec XV wieku i uchodzi za klejnot pięknej architektury gotyckiej, jedyny tego rodzaju w Polsce. Być może jego projektodawcą był Wit Stwosz albo któryś z jego uczniów lub naśladowców. W 1488 roku mieszczanin Adam Szwarc uposażył ołtarz w Ogrojcu, a 24 V 1516 roku biskup Jan Konarski erygował altarię. Pod kaplicą znajduje się rodzinny grobowiec fundatora. W Ogrojcu odprawiano nabożeństwa za dusze zmarłych spoczywających na pobliskim cmentarzu mariackim. W Wielki Czwartek procesję do Ogrojca urządzało Bractwo Męki Pańskiej istniejące przy kościele Franciszkanów. Pomiary Ogrojca i projekt jego odbudowy wykonał inż. Zygmunt Hendel; wyniki badań przedstawił 5 V 1892 roku na posiedzeniu Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności.
Do północnej ściany kościoła przylegają dwie kaplice: Najświętszego Imienia Jezus i św. Anny. Powstały w czasach, kiedy na Placu Mariackim znajdował się jeszcze cmentarz. W 1605 roku dwaj krakowscy kupcy, Jerzy Więckowicz i Marcin Raysik, rozpoczęli budowę kaplicy z grobowcem rodzinnym przy północnej ścianie kościoła. Ma ona wejście od zewnątrz oraz własny ołtarz, paramenty i osobną fundację. W latach 1608–1609 powstała kaplica grobowa Katarzyny Kotlickiej i Kaspara Pauliego. Pozostawała pod zarządem jezuitów, a fundatorom pozostawiono jedynie grobowiec. Obie kaplice poświęcił w maju 1609 roku biskup sufragan Paweł Dębski: pierwszą pod wezwaniem Najświętszego Imienia Jezus i świętych Jerzego, Marcina, Małgorzaty i Katarzyny, drugą – pod wezwaniem św. Anny. W 1731 roku kaplicę św. Anny przebudowano na kaplicę Matki Bożej Bolesnej, w której spoczywała kamienna Pieta. Później do grobowca pod tą kaplicą przeniesiono trumienkę ze szczątkami Barbary Lang. Następna przebudowa kaplicy miała miejsce na początku XX wieku: nadbudowano kopułę, umieszczono nowy ołtarz z obrazem Matki Bożej Jurowickiej, a w 1933 roku wejście zamknięto ozdobną kratą z brązu.
Na zewnętrznych ścianach kościoła, od strony Placu Mariackiego, widnieją nagrobki (epitafia):
– Anny z Guldensternów Pipanowej (zm. 1541), ufundowany przez męża Jerzego Pipana;
– Jerzego Pipana (1496–1566), rodem z Lublany (Słowenia), aptekarza, przysiężnika wyższego prawa na zamku krakowskim;
– Jana Horlemesa (zm. 1567), kupca krakowskiego rodem z Norymbergi;
– epitafium późnorenesansowe z drugiej połowy XVI wieku (zachowała się piękna rama renesansowa);
– ks. jezuity Macieja Pstrokońskiego herbu Poraj (1713–1780), po kasacie zakonu jezuitów penitencjarza kościoła mariackiego.
Przy wejściu do kościoła (po prawej stronie) znajdują się dwie proste tabliczki z napisami w języku polskim. Wyrażają pokorną skruchę i prośby o modlitwę w intencji:
– Jakuba Rojewskiego, kasztelana wiślickiego (zm. 1703);
– Józefa Gherardiniego (zm. 1743), potomka kupieckiej rodziny przybyłej do Krakowa z Florencji w 1664 roku.
Z nowszych czasów pochodzi tablica na ścianie zachodniej ku czci ks. Stefana Bratkowskiego SJ (1853–1914), słynnego kaznodziei, wskrzesiciela kultu Najświętszej Eucharystii i czci św. Stanisława Kostki oraz odnowiciela Sodalicji Mariańskich w Polsce. Na zewnątrz kościoła (po stronie północnej) znajduje się tablica pamiątkowa ku czci ks. Jakuba Wujka SJ, wmurowana z okazji 350. rocznicy wydania jego przekładu Biblii. Wykonał ją rzeźbiarz Wiesław Łabędzki, a poświęcił kard. Adam Stefan Sapieha 22 XI 1949 roku.
Pierwszą wieżyczkę na dachu kościoła (przypuszczalnie z trzema dzwonami) wzniesiono w 1588 roku. W 1607 roku wymieniono jej spróchniałe części. W 1614 roku zbudowano wieżyczkę na nowo i pokryto ją ołowianą blachą. W latach 1762–1763 powstała całkowicie nowa wieżyczka, pokryta blachą miedzianą. Jej projektantem był prawdopodobnie pochodzący z Rzymu architekt Franciszek Placidi.
